www.patriciapinna.psc.br


 

“Novas Mentalidades e Atitudes:

Diálogos com a Velha Educação de Sensibilidade”

Prof. Dr. Marcos Ferreira Santos,

CICE/FEUSP

 

“ Para viver dignamente e não ser aplastado e arrastado pela necessidade do mundo,
pela cotidianeidade social, é preciso no impulso criador sair do círculo imanente da ‘realidade’,
é preciso evocar uma imagem, formar um mundo distinto, novo em comparação com esta
realidade do mundo (um novo céu e uma nova terra). A criação está relacionada com a imaginação.
O ato criador sempre foi para mim algo transcendente,
algo que leva para além da liberdade através da necessidade.
Em certo sentido, se poderia afirmar que o amor à criação é desamor ao ‘mundo’,
impossibilidade de permanecer nos limites deste ‘mundo’.
Por ele, na atividade criadora existe um momento escatológico.
O ato criador é a vinda do fim deste mundo e o começo de outro mundo.”
Nikolay Alexandrovich Berdiaev,
“Autobiografia Espiritual”, 1957, p. 206


“Porque a frase, o conceito, o enredo, o verso
(E, sem dúvida, sobretudo o verso)
É que pode lançar mundos no mundo.”
Caetano Veloso
“Livros”, 1997

Dentre os vários problemas que o ser humano vem enfrentando ao longo dos séculos para assegurar a sobrevivência da espécie, um dos mais antigos e mais importantes, sem dúvida, é o problema da preparação das novas gerações, pela geração atual, para enfrentar os mesmos problemas que ainda não foram solucionados e para enfrentar outros que virão. Esta é uma temática universal e, por que não dizer, arquetipal: isto é, faz parte da memória do ser humano e não somente parte da memória individual de uma única pessoa.

Como preparar novas gerações com o conhecimento que dispomos hoje, sabendo que as inovações tecnocráticas, bioenergéticas e midiáticas tornam obsoleto o que até ontem era atualíssimo? Como nos relacionarmos com os alunos concretos que temos à nossa frente com todas as suas resistências, desinteresses, curiosidades e ansiedades? Como responder aos olhares que perscrutam uma referência de atitude, uma orientação, no sentido mais antropológico do termo? Percorrendo os documentos da história, quantas lamentações idênticas às atuais queixas (indisciplina, apatia, revolta, falta de valores, etc...) não ouviremos dos mestres egípcios ou dos “didáskalos” (mestres) gregos da educação na antigüidade!

1. “Conferência no XV Encontro Estadual da APASE: O cotidiano, o presente e a construção do futuro - um horizonte para a supervisão da educação, São Paulo: Parlatino, 01 de junho de 2001

A partir do intercâmbio virtual entre estes educadores da antigüidade e os de hoje, além da necessidade de ambos em dialogar com a inquietude e com as alternativas possíveis, nos prova, a todo momento, algo extremamente óbvio. Óbvio, pelo menos, para quem ainda dispõe-se a olhar para o céu quando sai ao trabalho pela manhã e diz “bom dia” ao transeunte e ao jardineiro: é necessário sensibilidade.

Numa rápida e simplória reflexão sobre os últimos caminhares das Ciências (naturais e humanas), da Filosofia e da Educação, podemos verificar o ápice de nossa jornada: velocidade de informação, controle genético, explorações espaciais, mergulhos cada vez mais profundos na intimidade das substâncias, das células, elétrons, quarks... Ao mesmo tempo, os frutos do predomínio da Razão que se crê absoluta são evidentes, por si mesmos, da insuficiência cega dessa mesma Razão: armas biológicas na Primeira Guerra Mundial, holocausto, Hiroshima e Nagazaky, Coréia, Vietnã, Klu-Klux-Klan, Chernobyl, Líbano, Bósnia, operações “tempestade no deserto”, golpes militares, perseguidos políticos, desaparecidos, exploração e prostituição infantil, violência urbana, violação de direitos básicos da pessoa, etc... O cíclope da Encyclopèdie devora como Cronos devora a seus filhos...

Poderíamos multiplar esta lista ad infinitum, mas poupemo-nos a memória um breve instante e fiquemos por um momento com a singeleza de algumas imagens a nos guiar o devaneio poético-educador. As mesmas flores que soterramos com nossas granadas e fuzis, nos deram lírios de luz franciscana, de perfume e frescor incomparáveis, nas obras da Cultura que herdamos e que legamos para as futuras gerações. Acreditamos que educar o olho para enxergar as flores e o céu, assim como educar a mão para cultivá-los (céu, flores e amigos) seja a divisa mais importante no mundo da Cultura, no seu sentido mais agrário: rasgar o solo árido, revolver a terra, plantar a semente, irrigar com um pouco de poesia e partir para outros campos, pois para o educador que aspira a ser uma sombra do didáskalos (o mestre autêntico de que nos fala o filósofo Georges Gusdorf), não se espera a pequena planta crescer. Terminado o plantio, segue para outros campos, pois o trabalho é imenso e sementes existem várias.

2. Manacorda, Mario Alighiero. História da Educação: da Antigüidade aos nossos dias. São Paulo: Cortez Editora, 1989.

Se lhe aflige a angústia de um local de trabalho que oprime, segue para outro onde possa cultivar o jardim (Képos) da ética epicurista: no reino da philia (amizade e paixão), com aqueles que lhe são caros, queridos e próximos - na partilha do pão, do vinho e dos livros - preparar o tempo futuro. Sob a águia da pax americana e do Kapitalismus Geist, vivemos novo império macedônico a pilhar, saquear e banalizar a vida cotidiana. A diferença é que a adolescência audaz de um Alexandre, o Grande, cedeu espaço para o delírio globalizante de um empório global. A preceptoria de um ilustre escravo grego, chamado Aristóteles, cede lugar à primazia de um obscuro e invisível Adam Smith, como nova e insuficiente figura adâmica.

Para os que ficam na espreita do caule tenro que germina, a esperança ativa de se refrescar à sombra da copa arborescente que se ergue de um tronco forte e de galhos generosos que, se ainda mais generoso, nos der flores e frutos, mostrarão os resultados do cultivo. No prolongamento de uma pedagogia da demonstração vivifica uma pedagogia da “mostração”. Singela, humilde e autêntica insistência na Presença humana.

Sem dúvida, seria desejável modificar o nosso olhar sobre as coisas e, modificado o olhar, amanhar a própria mão, tornar reto o andar dos pés cansados, e descobrir que o diálogo é a condição primeira do conhecimento: descobrir e descobrir-se no Outro. Depois de jornadas difíceis nas pesquisas mais recentes e profundas na epistemologia, na antropologia, na sócio-antropologia do cotidiano, na filosofia e na educação, só nos resta seguir o caminho aberto por aqueles que arriscaram - assim como o peixe que largou os pesados abrigos e rasgou o caminho que levou ao homo sapiens (nos lembraria o mestre filósofo Emmanuel Mounier) - descobrir que antes, durante e depois da Razão há outras florescências que garantem a vida e a transmissão da vida, garantem o sonho e a transmissão do sonho, garantem a utopia e a sua realização.

3. Pessanha, J. Américo Motta. As Delícias do Jardim. In: NOVAES, Adauto (org). "Ética". São Paulo: Secretaria Municipal de Cultura/Companhia das Letras, 1992.
4. Paula Carvalho, José Carlos. Rumo a uma Antropologia da Educação: Prolegômenos ( I ). São Paulo: Revista da Faculdade de Educação, USP, 8 (2): 113-132, 1982.
5. Mounier, Emmanuel. O Personalismo. Lisboa/São Paulo: Livraria Duas Cidades, 2ª ed., 1964, p. 176.

Em meio a estas florescências descobrimos o imaginário, o mytho, o devaneio poético, a obra literária, as obras de arte, os monumentos da Cultura: todos a nos contar a verdadeira saga humana. Nossa preocupação é educar ouvidos para que ouçam esta saga que brota de uma voz silenciosa no olhar atento do aluno que percebeu que tínhamos muito mais do que uma inocente história para contar... A partir daqui seremos mais alguns candidatos a didáskalos que, com o diálogo e o conhecimento, cultivaremos os campos, olhando o céu, dizendo bom dia e tentando fazer bons dias no mais insólito e, realmente, vivido cotidiano.

E se, ao menos, em meio às novas gerações, alguém se lembrar do quanto uma razão sensível é importante para a sobrevivência humana. E se contar para um terceiro, dessa importância estampada nas obras da Cultura, no prosear de um fim de tarde, ou numa sala de aula (se ainda houver salas de aula!), acreditamos que a aurora humana virá ainda por mais alguns séculos. Pois, a paixão de educar não se reduz a um corpo teórico de reflexões. Necessita dele, mas o ultrapassa no olho sincero e na mão obreira e amiga. Segredos de temperança (sophrozyne) que o ferreiro, forjador de Cultura, nos secreta no fogo úmido, no ritmo e na melodia cíclica que faz do martelo, da bigorna e do metal, uma preciosidade que emerge lisa, límpida e lustrosa do que antes era apenas matéria prima. Emerge do concerto entre o olho e a mão.

Mesmo quando ambos, professor e aluno - mestre e discípulo possíveis - dizem um adeus prazeroso em virtude do cultivo findo. Um aceno e uma lágrima furtiva são imagens que nos dizem e nos ensinam o quanto frutífero foi o encontro.

Mas, a esperança... a mesma esperança que Gilbert Durand nos diz ser a grande função matriz do imaginário: a esperança de novos encontros norteia o passo hesitante. E basta um vislumbre de novos campos para que, parafraseando Gaston Bachelard, a imaginação da vontade acorde do conforto do repouso e ponha em movimento o eterno criar humano.

6. Ferreira Santos, Marcos. O Olho e a Mão: Educação e Produção Simbólica na Compreensão Mythodológica da Sala de Aula. São Paulo: Instituto Butantan, digit., 1997.
7. Durand, Gilbert. Las Estructuras Antropológicas del Imaginário. Madrid: Taurus, 1981.

O pólo racional desta razão sensível organiza a complexidade dos fenômenos, dando-lhe organicidade, unicidade e coerência a partir da multiplicidade, valendo-se das mais várias lógicas possíveis - desde a similitude, a hermetio ratio, as pluri-lógicas, a lógica da Energia de Lupasco e outras tantas - reconduzindo a lógica aristotélica e o pensamento cartesiano (pilastras do pensamento ocidental) aos seus próprios limites. Portanto, há uma função “estética” na organização lógica da racionalidade.

O pólo sensível da mesma razão sensível configura a experiência estética do estar-no-mundo e suas imagens e símbolos, na busca constante de constituir sentido à existência. Sendo uma existência tríplice: Ser - com o Outro - no Mundo, o humano necessita expressar sua pertença e seu estranhamento através de formas simbólicas, as quais nos ensina o mestre Ernst Cassirer, são o mytho, a religião, a linguagem, a história, a ciência, a arte. A produção artística é, exatamente, o meio pelo qual a criação é colocada como questão ontológica para o humano. A rigor, sem esta criação, não há construção humana, pois, é preciso lembrar também que a humanidade em nós é, duramente, construída no desfile solene dos minutos cotidianos do mais insólito banal. A humanidade em nós não é um dado a priori. É uma construção, um afrontamento. Portanto, há uma função “lógica” na simbolização da experiência sensível.

Os dois pólos da razão sensível formam uma tensão constante e indissociável que, de forma recursiva, solicitam-se, antagonizam-se e complementam-se. Seu equilíbrio é a busca. Como o yang e o yin da mônada chinesa ([) que complementam-se na tríade do Tao: o equilíbrio é o terceiro elemento. A dimensão latente que complementa o patente, também verificamos no universo hindustani: a sílaba mântrica Om (\ ) [aum] é composta de quadro elementos. Além das três letras, há o silêncio de onde ela também provém e para onde tudo se dirige. Portanto, o equilíbrio que buscamos está a milhas de distância da estática. Ou ainda mais rigoroso e radical: a busca é a condição de equilíbrio.

8. Maffesoli, Michel. Elogio da Razão Sensível. Petrópolis, Vozes, 1998.
9. Cassirer, Ernst. La Philosophie des Formes Symboliques. Paris: Éditions de Minuit, 3 vols., 1973.
10. Lao-Tsé. Tao Te King: O Livro do Sentido e da Vida. Tradução e introdução de Norberto de Paula Lima. São Paulo: Hemus Editora, s/d.
11. Campbell, Joseph. As Máscaras de Deus: Mitologia Primitiva. São Paulo: Palas Athena, 1992; e O Poder do Mito. São Paulo: Palas Athena, 1990

O exercício e as atitudes de uma razão sensível se articulam, prontamente, com outra polaridade: a imagem-lembrança. Imaginação e memória se fundem e se reconstituem no solo arquetipal:

“Os arquétipos são, do nosso ponto de vista, reservas de entusiasmo que nos ajudam a acreditar no mundo, a amar o mundo, a criar o nosso mundo. Quanta vida concreta não seria dada ao filosofema da abertura para o mundo, se os filósofos lessem os poetas! Cada arquétipo é uma abertura para o mundo, um convite ao mundo. De cada abertura eleva-se um devaneio de alto vôo. E o devaneio voltado para a infância devolve-nos às virtudes dos devaneios primeiros. A água da criança, o fogo da criança, as árvores da criança, as flores primaveris da criança... quantos princípios verdadeiros para uma análise do mundo.” (Gaston Bachelard)

Nesta articulação de imaginação e memória, a liberdade da criação atualiza sonhos e angústias na memória da humanidade. Uma invariância arquetipal confere unicidade à multiplicidade de formas culturais nos espaços geográficos e no tempos históricos, através de um tempo primordial. Uma imagem cósmica se impõe na percepção de nossa situação existencial e de nossa finitude. “As imagens cósmicas são por vezes tão majestosas que os filósofos as tomam por pensamentos”. Então, percebemos que, ao contrário do que há séculos nos ensinaram a pedagogia da demonstração, o conceito é um rascunho da imagem.

Talvez, antes que o furor epistemológico do pensamento minimize o vigor vivencial da imaginação, seja desejável ressaltar nossa variabilidade cultural que se apresenta interessante para reviver e experienciar imagens próprias do anthropos latino, exemplificando as novas atitudes de uma velha educação de sensibilidade, para além do etnocentrismo europeu.

Uma dessas imagens que nos remetem ao universo arquetipal do ventre materno é a “vasija de barro”. Na região andina, entre quechuas e aymaras, após a morte de uma pessoa, ela é mumificada com técnicas muito semelhantes ao processo de mumificação egípcio. No entanto, o corpo fica em posição fetal, e ele é depositado no interior de uma grande vasilha de barro, junto com pertences que levará na travessia ao outro mundo.

12. Bachelard, Gaston. A Poética do Devaneio. São Paulo: Martins Fontes, 1996, p. 119.

Algumas vertentes dizem que a alma do falecido ficaria, neste estágio intermediário, sob a forma de uma mosca azul e que depois retornaria ao corpo original. A esposa de um sacerdote teria chorado piamente pela morte de seu amado. A partir daí, o ser supremo, Kon Tisi Illa Wuiracocha (a partir do quechua: “senhor de face repleta de espumas, a poderosa raiz do universo”), decreta como sentença, o não retornar mais ao corpo original. O drama da finitude se instala.

Neste relato mythico, o mythema principal é o retorno. Retornar ao corpo ferruginoso do barro, da terra úmida cozida, ao ventre escuro e fresco. Um tema folklórico da região onde hoje se encontra o Equador, chamado “Vasija de Barro”, recopilada e adaptada por V. Valencia, nos exemplifica o mythema:

"Yo quiero que a mi me entierren

Como a mis antepasados

En el vientre oscuro y frezco

De una vasija de barro

Cuando la vida se pierda

Tras una cortina de años

Vivirán a flor de tiempo

Amores y desengaños

Arcilla cosida y dura

Alma de ver despojado

Barro y sangre de mis hombres

Sol de mis antepasados

De ti naci y a ti te vuelvo

Arcilla, vaso de barro

Con mi muerte yasgo en ti

De tu polvo enamorado.”

Construída no ritmo ecuatoriano chamado danzante que remonta a danza incaica, ou ainda ao yaraví, de estrutura cíclica e compasso binário, é executada com grande freqüência na paisagem da cordilheira com um característico instrumento de viento (flauta) chamado quena. Segundo versões de fortes traços mythicos, a quena teria sido construída também por um sacerdote, um amauta, nos tempos imemoriais do império incaico, o Tahuantinsuyu (quechua: “Reino das Quatro Direções”). Como era uma sociedade estratificada por castas, o amauta se apaixona secretamente por uma Ñusta (princesa incaica), a qual, também, secretamente, percebe o amor devotado pelo sacerdote. Vivendo este amor impossível, a urpillita morre de tristeza. O amauta, depois que ela é recolhida na funerária vasilha de barro, retira a sua tíbia. Com carinho, a limpa, perfura com sete furos, aproveita a ranhura superior e abre uma embocadura que se ajusta aos lábios. Aí nasce a quena com a mesma medida que a tíbia humana, com seu som melancólico e profundo de quem beija a amada na embocadura e a anima com o sopro da música. Novamente o retorno, através da produção artística e da experiência estética. Aqui entenderíamos porque o mestre Joseph Campbell nos diz que a imagem se inscreve no corpo: o mytho é música e a música provém do corpo. Em profundidade, vivemos o destino de nossas células.

13. idem, p.23.
14. Lara, Jesus. La Cultura de los Inkas. Cochabamba: Editorial Amigos del Libro, 1976.
15. Inti-Illimani. Canto de Pueblos Andinos vol.II. Luxemburgo: Intermusique, 1976

Outro exemplo, verificamos nos símbolos de transformação na canção folklórica venezuelana, cujo nome retrata o próprio ritmo: Polo Margariteño. Ritmo herdado da Espanha meridional, teria ainda, segundo a musicóloga Isabelle Aretz, conservado características do polo andaluz ao ser apropriado pela Ilha de Margarita, na costa da Venezuela. Numa incomparável interpretação de Soledad Bravo, ao cuatro venezolano, uma das versões diz:

“El cantar tiene sentido,

El cantar tiene sentido, entendimiento y razón

La buena pronunciación del instrumiento al oído...

 

Cante, cante compañero

No tengas temor de nadie

Porque soy margariteño

Y el polo salió de España

Y en Margarita entró

 

Miras el lirio que el tiempo no consume

Y hay una fuente que lo hace florecer

Flores y lirios que dáme tu perfume

Que yo soy la fuente, que dejame correr...

 

Que hago yo solo en el campo

Que hago yo en el campo solo

Yo no enamoro ni canto

Yo no canto ni enamoro

Allá fuera viene un barco

Y en el viene mi amor

 

Suspirar la brisa y suspirando lejos

Y abre el capucho de una blanca rosa

Sale el gusano de su prisión de seda

Y se convierte en linda mariposa

 

Lo que puede sufrir, se lo he sufrido

Lo que puede llorar, se lo he llorado

Y el cantar tiene sentido,

Entendimiento y razón...”

 

16. Tratamento amoroso dado à amada em quechua. Literalmente: “pombinha”.
17. Rojo, Hugo Boero. Bolívia Mágica. Cochabamba: Editorial Amigos del Libro, 1975.
18. Keleman, Stanley. Mito e Corpo - uma conversa com Joseph Cambpell. São Paulo: Summus, 2001.

O rasguido no cuatro venezolano é cúmplice do ritmo quase que copulativo das mãos sobre as quatro cordas desta pequena guitarra construída com fina folha de cedro. Instrumento básico de harmonia e acompanhamento nos ritmos dos llanos venezuelanos e colombianos, também há virtuoses que fazem dele um instrumento solista. Esta herança andaluza faz do polo margariteño um emblemático exemplo da profundidade do retorno, agora transformado.

O lírio não se consome pelo tempo. Sua florescência é quase eterna e quem lhe floresce é a fonte que, ao mesmo tempo, é o sujeito que pede perfume. Lembra o mestre Bachelard, o perfume é, exatamente, o elemento que possibilita nossa fusão com as coisas. Nada impede que ele nos penetre e nos envolva. Como fonte, na canção, pede que lhe deixem correr. O movimento das águas é a mudança constante daquilo que permanece. Para ser o que se é. Transformar-se, ininterruptamente, alcançando aquilo que lhe é específico.

19. Soledad Bravo. Chants du Vénézuela. In: Musique du Monde. Paris: Buda Musique, Collection Dominique Buscail, 1985.

Acompanhando o perfume na brisa que suspira, novamente a transformação se dá no abrir-se da rosa branca. De uma prisão de seda, que nos lembra a narrativa mythica de Sheng (bicho-da-sêda) na China, sai o gusano (lagarta) que se transforma em bela borboleta. A prisão precede a liberdade e o atemporal precede o movimento. Os contrários são chamados a se complementar. A estrofe que abre e termina o polo margariteño também é emblemático de nossa postulação de uma razão sensível: “o cantar tem sentido, entendimento e razão” que se complementa à “boa pronunciação do instrumento ao ouvido”. Razão e sensibilidade, aliados à ancestralidade.

Com as cores latinoamericanas temos a recorrência dos mesmos padrões arquetipais. Por isso, a fórmula de Nietzsche continua válida: “amor fati” (amar o seu próprio destino), que por sua vez, é tributário de Arthur Schopenhauer: “Minha fórmula para a grandeza do homem é amor fati: não querer nada de outro modo, nem para diante, nem para trás, nem em toda eternidade. Não meramente suportar o necessário, e menos ainda dissimulá-lo (...), mas amá-lo.”. Tanto “(...) assim como o fatum pairava sobre os deuses dos antigos”.

Entendida desta forma, a educação de sensibilidade perpassa as práticas iniciáticas à Cultura (mundo simbólico), através da cultura (no sentido agrário e hermesiano) das várias culturas (de grupos sociais num determinado espaço-tempo). Valendo-se das Artes (plásticas, musicais, literárias, videográficas e fílmicas) em que as imagens e os símbolos, articulados em narrativas articulam, por sua vez, o patrimônio histórico-cultural do humano e sua memória com o repertório cultural cotidiano dos alunos e suas trajetórias individuais, tornando-os significativos, e possibilitando-lhes a sua apropriação, perlaboração e re-elaboração poiética. O conhecimento retorna, então, ao coração, cumprindo seu destino.

"a noite é símbolo do inconsciente e permite às lembranças perdidas, 'voltar ao coração', semelhantes às brumas do entardecer." (Gilbert Durand).

20.Ching, Sun Chia & Wei, Luo Si. China: Lendas e Mitos. São Paulo: Roswitha Kempf, 1982.
21. Nietzsche, Friedrich Wilhelm. “Ecce Homo”, Porque sou tão Esperto, § 10 (1888), Os Pensadores, p.382.
22. Schopenhauer, Arthur. Crítica da Filosofia Kantiana, p.95.
23. Ferreira Santos, Marcos. Arte, Imaginário e Pessoa: Perspectivas Antropológicas em Pesquisa. In: Teixeira, M.C.S. & Porto, M.R.S. (Coord.). Imagens da Cultura: Um Outro Olhar. São Paulo: Plêiade, 1999.

É nesta região, “onde o sol nascente se dissolve por inteiro na bruma infinita.” em que um regime crepuscular de imagens une a memória, o re-ligare e a esperança de um futuro na necessidade teanthrópica da criação: poiésis. Eis também o fundamento de uma pedagogia árabe do dhkir, pois, antropologicamente, “o homem é, fundamentalmente, um esquecedor: daí a necessidade das filhas de Mnemosyne para lembrá-lo.”: as musas.

Aguçando a sensibilidade de nossos alunos numa clara tentativa de elisão dos etnocentrismos, onde a diferença e a alteridade sejam valores solidários minimizando o preconceito e a intolerância, esta educação de sensibilidade, numa prática crepuscular, no sentido que vimos tratando, circularia imagens-lembranças sob o pretexto dos conteúdos programáticos do currículo escolar. Tal prática desemboca na iniciação à humanidade no humano e na constituição e engendramento de mestres, no sentido preciso de Gusdorf.

Para tanto, uma abertura inicial é imprescindível. Na nova atitude e mentalidade percebemos algo tão antigo como arquetipal: a paixão pelo Outro, abertura na presença humana, numa palavra: respeito.

Ao nosso caro burocrata assustado ao nos ver às voltas com crianças, ondinas, sílfides e salamandras crepusculares lembraríamos de bom grado que, sem poesia e sem sensibilidade, a verdadeira criação não se faz. O seu simulacro se converte em mera técnica. E só o poder perpetua a técnica.

A criação exige poesia...

E a poesia, tão somente, de um prelúdio de silêncio...

24. Durand, Gilbert. Las Estructuras Antropológicas del Imaginário. Madrid: Taurus, 1981, p.209
25. Bachelard, Gaston. O Ar e os Sonhos: Ensaio sobre a imaginação do movimento. São Paulo: Martins Fontes, 1990, p.85.
26. Termo latino original para “religião”. Longe dos dogmatismos das seitas e das religiões secularizadas ou das políticas sacralizadas, designa seu papel fundamental que é a “re-ligação” com o Sagrado, com o numinoso.
27. Da reciprocidade da constituição entre o Sagrado e o humano. Vide Berdiaev, N. Alexandrovich. Autobiografia Espiritual. Barcelona: Luis Miracle, 1957. Também 26. Ferreira Santos, Marcos. Música & Literatura: o Sagrado Vivenciado. In: Porto, Sanchez Teixeira, Ferreira Santos & Bandeira (orgs.). Tessituras do Imaginário: Cultura & Educação. Cuiabá: Edunic/Cice/Feusp, 2000.
28. Hanania & Lauand, Luiz J. Al-Insan, O Homem: Este grande esquecedor. In: Oriente & Ocidente - reprise: Tom Jobim e a poesia árabe (e outros estudos). São Paulo: Centro de Estudos Árabes/DLO-FFLCH/USP, 1:41-45, 1996, p.42.
29. Ferreira Santos, Marcos. Práticas Crepusculares: Mytho, Ciência e Educação no Instituto Butantan - um estudo de caso em Antropologia Filosófica. São Paulo: FEUSP, tese de doutoramento, 2 vols., ilustr, 1998.

 

Dedicado a meu Anjo Azul,
seul l’ange,
Solange
Sob as folhas outonais
de uma primavera latente...


www.patriciapinna.psc.br

polo shirts polos hombre polo lacoste polos baratos camicie polo lacoste polo camicie online polos lacoste lacoste polo shirts ralph lauren polo cheap polo shirts nz polo ralph lauren ralph lauren polo lacoste polo shirts nz polos ralph lauren polos lacoste baratos ralph lauren polo shirts polos ralph lauren outlet
Viagra sans ordonnance Apcalis Oral Jelly Kamagra effervescent meizitang france Viagra en ligne Acheter Priligy Viagra Professionel Cialis En Ligne Acheter Kamagra Oral Jelly Acheter viagra Kamagra France Levitra Acheter viagra pour femme Viagra pour femme Levitra en ligne Levitra sans ordonnance
Viagra generico Cialis españa Comprar Cialis Generico Cialis Professional Cialis Generico Comprar Cialis Original Comprar Cialis Professional Cialis Generico Cialis Cialis Original Comprar Cialis Daily Comprar Cialis Super Active Cialis Daily Comprar Cialis Comprar Cialis comprar Kamagra Cialis Super Active Comprar Levitra Levitra Generika Lida Testpakete
comprar kamagra cialis prix kamagra gel cialis pas cher comprare cialis cialis online viagra online cialis generico cialis prezzo viagra generico
Scarpe louis vuitton Ray ban adidas Adidas superstar longchamp air max Cinture scarpe Puma Puma Scarpe Scarpe nike air max scarpe asics nike air force Saucony polo camicie Polo Ralph Lauren scarpe Nike Cappelli
michael kors Ray ban nike huarache Adidas Scarpe Abbigliamento Asics nike flyknit scarpe converse Scarpe air jordan scarpe da calcio nike free nike cortez nike roshe air max
polo ralph lauren Sac louis vuitton chaussure de foot chaussure femme nike roshe Air max nike lunette de soleil carrea nike air force chaussure de marque lunette de soleil nike chaussure adidas yeezy chaussure new balance chaussures de foot adidas femme Chaussure louboutin chaussure bateau nike roshe run femme Chaussure nike Bijoux nike blazer lunette de soleil oakley
Zapatillas nike zapatillas reebok nike air max blancas ropa abercrombie gafas ray ban zapatillas under armour gafas de sol ray ban Gafas carrea new balance hombre botas futbol zapatillas asics new balance mujer zapatos casuales Zapatillas air jordan nike sb nike corte
puma chaussure nike corte new balance femme nike flynit polo lacoste vetement chaussure sport adidas nmd Sac michael kors Sac longchamp Chaussure vans chaussure reebok nike air max nike shox adidas superstar Chaussure adidas nike free run femme chaussure de sport lunette ray ban Chaussure puma christian louboutin adidas zx flux chaussures de foot adidas femme Chaussure louboutin chaussure bateau Sac louis vuitton chaussure de foot polo ralph lauren chaussure de marque Chaussure nike Bijoux nike roshe run femme nike blazer lunette de soleil chaussure femme
Zapatillas nike zapatillas reebok nike air max blancas ropa abercrombie gafas ray ban zapatillas under armour gafas de sol ray ban Gafas carrea new balance hombre botas futbol zapatillas asics new balance mujer zapatos casuales Zapatillas air jordan nike sb nike corte zapatillas vans zapatos timberland zapatillas sport zapatos de mujer nike free puma zapatillas zapatos gucci botas de futbol nike presto gorras new era Gafas oakley bolsos louis vuitton
new balance uk jordan trainers Adidas Stan Smith uk nike free 5.0 uk oakley sunglasses uk timberland boots uk nike air max sale saucony trainers Longchamp uk adidas football boots uk polo shirts uk louis vuitton uk adidas neo uk nike air force 1 uk cheap ray bans uk hollister uk balenciaga trainers nike trainers uk adidas trainers Adidas Superstar uk nike football boots uk nike air force uk puma uk abercrombie and fitch uk gucci belt uk nike shox uk jimmy choo uk nike blazers uk giuseppe zanotti uk adidas tubular uk
viagra for sale nz viagra online nz cialis pills nz cialis new zealand buy levitra nz viagra nz Viagra online cialis uk cialis tablets uk levitra uk levitra 20mg uk buy cialis london buy kamagra uk viagra tablets uk levitra online uk
Priligy Generika Dapoxetin 60mg Priligy Generika Dapoxetine Priligy Generika Online Bestellen Propecia Tabletten Propecia Generika 1mg Lida Daidaihua Kaufen Lida Daidaihua 60mg Meizitang Soft Gel Bestellen Cialis Soft Tabs Generika Generika Cialis Soft Tabs Ohne Rezept Viagra Soft Tabs Rezeptfrei Viagra Soft Tabs 100 mg
Generic Finasteride 1mg Propecia Generic Finasteride Priligy Buy Online Generic Priligy (Dapoxetine) Priligy Dapoxetine 30mg Kamagra Super 100mg Super Kamagra 2 In 1 Lida Daidaihua Weight Loss Capsules Original Lida Daidaihua Meizitang Soft Gel Botanical Slimming Meizitang Botanical Slimming Soft Gel Original 100 Natural (Mzt) Buy Generic Xenical Generic Xenical 120mg Generic Xenical (Orlistat) 120mg Generic Xenical (Orlistat) 60mg
Winstrol Oral Dosages Winstrol Effects On Body Winstrol Effects On Libido Winstrol Oral Only Cycle Winstrol Oral Results Winstrol Oral Suspension Winstrol Stanozolol Injection High Dose Anavar Side Effects Anavar Low Dose Side Effects Anavar Uses And Side Effects Anavar Dosage Time Of Day Anavar Dosage Timing Anavar For Women Anadrol 50 For Sale Cheap Anadrol 50 Tablets For Sale
Kamagra 100 Suisse,kamagra 100,kamagra 100mg Avis,kamagra 100 Oral Jelly kamagra 100 mg Cialis Grants,Cialis Grants Denmark,Cialis with Grants,Individual Grants Cialis cialis pris Cialis Grants,Cialis Grants Denmark,Cialis with Grants,Individual Grants Cialis cialis tilskud Cialis Grants,Cialis Grants Denmark,Cialis with Grants,Individual Grants Cialis cialis 5 mg Cialis Priser Apotek,cialis Pris Apotek Sverige,cialis Priser Sverige,viagra Cialis Priser cialis pris Beställ Viagra Pris säkert och överkomliga priser på onlineapotek, Viagra Receptfritt,Viagra Pris,Viagra Online viagra receptfritt Beställ Viagra Pris säkert och överkomliga priser på onlineapotek, Viagra Receptfritt,Viagra Pris,Viagra Online viagra pris

Cialis Compendium,cialis Compendium Suisse,cialis 20 Mg Compendium cialis 20 mg Levitra Suisse,Levitra Compendium,Levitra 20 Mg levitra compendium Ou Acheter Cialis en Belgique cialis belgique Viagra generique pharmacie en ligne viagra belgique Nos Meilleures Ventes: Acheter Viagra, Cialis, Levitra en ligne Levitra prix Viagra 100mg prix en pharmacie, prix du viagra 100mg en pharmacie, viagra 100mg prix pharmacie,viagra prix,viagra pharmacie viagra prix Viagra 100mg prix en pharmacie, prix du viagra 100mg en pharmacie, viagra 100mg prix pharmacie,viagra prix,viagra pharmacie viagra pharmacie

RathausApotheke - Viagra Original kaufen in Schweiz viagra schweiz Cialis Kaufen Schweiz. Cialis Kaufen Ohne Rezept cialis kaufen Cialis 20mg filmtabletten 12 st, cialis 20mg potenzmittel, cialis 20 mg inhalt cialis 20 mg Startseite - energiestudie.ch cialis compendium Levitra rezeptfrei bestellen in Schweiz, Levitra Original online kaufen, Levitra schweiz, Levitra 20mg preis schweiz levitra schweiz Levitra rezeptfrei bestellen in Schweiz, Levitra Original online kaufen, Levitra schweiz, Levitra 20mg preis schweiz levitra compendium Levitra rezeptfrei bestellen in Schweiz, Levitra Original online kaufen, Levitra schweiz, Levitra 20mg preis schweiz levitra 20mg preis schweiz

Acquisto Levitra In Italia | Farmacia Online levitra originale Acquisto Levitra In Italia | Farmacia Online comprare levitra Acquisto Levitra In Italia | Farmacia Online cialis 20mg Acquiste Cialis. Comprare Cialis online senza ricetta acquisto cialis Acquiste Cialis. Comprare Cialis online senza ricetta comprare cialis Done comprar Cialis online sin receta seguro en España comprar cialis Done comprar Cialis online sin receta seguro en España cialis comprar

Super Kamagra Australia,Buy Super Kamagra Australia,Super Kamagra Online super kamagra australia Kamagra Oral Jelly Perth,kamagra Oral Jelly Australia Paypal,kamagra Oral Jelly Australia kamagra oral jelly perth kamagra sydney,buy kamagra sydney,kamagra jelly sydney,kamagra australia sydneya kamagra sydney Kamagra Jelly,kamagra Australia,kamagra Gel,kamagra Jelly Australia,kamagra Reviews kamagra jelly Kamagra Jelly,kamagra Australia,kamagra Gel,kamagra Jelly Australia,kamagra Reviews kamagra melbourne kamagra jelly,kamagra gel,kamagra australia,Kamagra Jelly Australia,Kamagra Gel Australia,Kamagra Australia kamagra jelly kamagra jelly,kamagra gel,kamagra australia,Kamagra Jelly Australia,Kamagra Gel Australia,Kamagra Australia kamagra australia

kamagra gel,kamagra sverige,kamagra online kamagra gel kamagra gel,kamagra sverige,kamagra online kamagra sverige kamagra gel,kamagra sverige,kamagra online kamagra online cialis uten resept,cialis pris,cialis 5mg,Viagra Uten Resept viagra uten resept cialis uten resept,cialis pris,cialis 5mg,Viagra Uten Resept cialis pris cialis uten resept,cialis pris,cialis 5mg,Viagra Uten Resept cialis uten resept Kamagra Oral Jelly Norge,Kamagra Oral Jelly 100mg Norge,Kamagra Oral Jelly 100mg,Kamagra Jelly,Kamagra Gel kamagra gel

kamagra gel,kamagra opiniones,kamagra 100mg oral jelly,Kamagra Oral Jelly kamagra 100 kamagra gel,kamagra opiniones,kamagra 100mg oral jelly,Kamagra Oral Jelly kamagra jelly KAMAGRA QUE ES,KAMAGRA GEL QUE ES,KAMAGRA 100 MG QUE ES,KAMAGRA ORAL JELLY QUE ES,KAMAGRA 100MG kamagra que es KAMAGRA QUE ES,KAMAGRA GEL QUE ES,KAMAGRA 100 MG QUE ES,KAMAGRA ORAL JELLY QUE ES,KAMAGRA 100MG kamagra 100mg Cialis Prijs Belgie,Cialis Prijs Apotheek,Cialis Prijs Apotheek Belgie cialis belgie levitra belgie,levitra kopen,levitra generiek levitra belgie levitra belgie,levitra kopen,levitra generiek levitra kopen

Kamagra Oral Jelly - Kamagra 100mg acheter en ligne France kamagra oral jelly Kamagra Oral Jelly - Kamagra 100mg acheter en ligne France kamagra jelly Kamagra Oral Jelly - Kamagra 100mg acheter en ligne France acheter kamagra Acheter Kamagra Oral Jelly kamagra jelly Acheter Kamagra Oral Jelly kamagra pas cher Kamagra 100mg - Kamagra Sildenafil Citrate, Kamagra 100mg Oral Jelly kamagra 100 Kamagra 100mg - Kamagra Sildenafil Citrate, Kamagra 100mg Oral Jelly kamagra 100mg

Kamagra 100mg Preis,Kamagra 100mg Tabletten kamagra preis Kamagra 100mg Preis,Kamagra 100mg Tabletten kamagra tabletten Kamagra 100mg Teilen,Kamagra Apotheke kamagra apotheke Kamagra Shop,Kamagra Shop 24 kamagra shop Kamagra Bestellen Auf Rechnung,Kamagra Bestellen Deutschland kamagra kaufen deutschland ᐅ Cialis 20mg kaufen | Cialis kaufen direkt aus Deutschland | ohne Rezept cialis 20mg ᐅ Cialis 20mg kaufen | Cialis kaufen direkt aus Deutschland | ohne Rezept cialis 20 mg kaufen

Cialis NZ cialis 5mg nz Cialis NZ cialis generic nz Viagra Pills Nz , Viagra Online Nz viagra nz Viagra Pills Nz , Viagra Online Nz viagra pills nz Viagra Pills Nz , Viagra Online Nz viagra online nz Kamagra Onde Comprar,Onde Comprar Kamagra No Brasil,Kamagra Gel Onde Comprar comprar kamagra Kamagra Onde Comprar,Onde Comprar Kamagra No Brasil,Kamagra Gel Onde Comprar Kamagra comprar

Kamagra Oral Jelly Norge,Kamagra Oral Jelly 100mg Norge,Kamagra Oral Jelly 100mg,Kamagra Jelly,Kamagra Gel kamagra jelly Kamagra Oral Jelly Norge,Kamagra Oral Jelly 100mg Norge,Kamagra Oral Jelly 100mg,Kamagra Jelly,Kamagra Gel kamagra oral jelly Viagra Hinta,Viagra Netistä,Viagra Ja Alkoholi,Viagra Vaikutus,Viagra Naiselle,Viagra Hinta Virossa viagra hinta Viagra Hinta,Viagra Netistä,Viagra Ja Alkoholi,Viagra Vaikutus,Viagra Naiselle,Viagra Hinta Virossa viagra netistä Viagra Resepti,Viagra Resepti Virosta,Viagra Reseptivapaa viagra resepti Viagra Vaikutusaika,Viagra 100 Mg Vaikutusaika,Viagra 50 Mg Vaikutusaika,Viagra Hinta,Viagra Vaikutus,Viagra Virosta viagra hinta Viagra Vaikutusaika,Viagra 100 Mg Vaikutusaika,Viagra 50 Mg Vaikutusaika,Viagra Hinta,Viagra Vaikutus,Viagra Virosta viagra vaikutus

cialis kopen zonder recept in nederland cialis kopen Levitra Kopen,Levitra 20mg,Levitra Bijwerkingen,Levitra Ervaringen,Levitra 20 Mg Kopen levitra fk Levitra Kopen,Levitra 20mg,Levitra Bijwerkingen,Levitra Ervaringen,Levitra 20 Mg Kopen levitra pillen Levitra Kopen,Levitra 20mg,Levitra Bijwerkingen,Levitra Ervaringen,Levitra 20 Mg Kopen levitra pil Levitra Kopen,Levitra 20mg,Levitra Bijwerkingen,Levitra Ervaringen,Levitra 20 Mg Kopen levitra kopen Levitra 10 Mg Kopen,levitra 10 Mg Ervaringen,levitra 10 Mg,levitra 10 Mg Bayer levitra 10 mg kopen Levitra 10 Mg Kopen,levitra 10 Mg Ervaringen,levitra 10 Mg,levitra 10 Mg Bayer levitra 10 mg

Koop Cialis generieke online zonder recept - tennisactief.nl cialis generiek Levitra pillen kopen zonder recept en tegen een bijzonder scherpe prijs levitra generiek Levitra pillen kopen zonder recept en tegen een bijzonder scherpe prijs levitra kopen Levitra pillen kopen zonder recept en tegen een bijzonder scherpe prijs vardenafil bestellen Levitra Prijs Apotheek Belgie Nederland. Gegarandeerde levering van europa levitra prijs Cialis Prijs Apotheek Belgie Nederland. Gegarandeerde levering van europa cialis prijs Viagra Generika österreich - Online Apotheke viagra kaufen